بی وزنی سنگین یک کتاب

«نگاهی به تاریخ فلسفه اسلامی ویراسته حسین نصر و الیور لیمن»

 

تاریخ فلسفه اسلامی (5 مجلد)

مترجم: جمعى از استادان فلسفه
زیر نظر: سید حسين نصر، اليور ليمن

ناشر : حكمت - تهران

چاپ اول، 1383 شمسى

 

فلسفه اسلامی و یا به تعبیری دقیق تر و درست تر، فلسفۀ فیلسوفان مسلمان، قدمتی بیش از یکهزار سال دارد؛ اما سنّت تاریخ فلسفه نویسی، در ایران و جهان اسلام، چندان دیرپا نیست و به یکصد سال هم نمی رسد. درباره چرایی و چگونگی این نقیصۀ عمده، سخن بسیار می توان گفت که در حوصلۀ این مجال نیست.

اما یکی از معدود تلاش ها برای تدوین تاریخ فلسفۀ اسلامی، از آنِ دکتر سید حسین نصر استاد سابق دانشگاه تهران و بنیان گذار انجمن فلسفه و حکمت ایران و اکنون استاد مطالعات اسلامی دانشگاه جرج واشنگتن و دکتر الیور لیمن، دانشیار فلسفه دردانشگاه جان مورز لیورپول است. این کتاب به زبان انگلیسی و با عنوان History of Islamic Philosophy در ذیل عنوان کلی Routledge History of World Philosophies در سال 1996 میلادی، در دو مجلد و مشتمل بر 11 بخش و 71 فصل منتشر شده است و بیش از 50 صاحبنظر در فلسفه اسلامی از بیش از 16 کشور در تدوین آن مشارکت داشته اند. ساختار کتاب بدین صورت است که در هر جلد مقالات متعددی بر اساس موضوع مورد نظر توسط استادان مختلف از دنیای اسلام و جهان غرب نوشته شده و در نهایت، ترجمۀ فارسی این کتاب نیز از سوی انتشارات حکمت و با همکاری عده ای از استادان و پژوهشگران حوزه فلسفه، از سال 1383 خورشیدی آغاز شده و اکنون آن کتاب انگلیسی دو جلدی در پنج مجلد در اختیار خوانندگان ایرانی قرار دارد.

دکتر نصر در مقدمه کتاب، این اثر را «سومین کوشش در نیم قرن اخیر از برای تدوین یک‏ تاریخ فلسفه اسلامی کامل »(ص2) قلمداد می کند و منظورش از دو کوشش پیشین، تاریخ فلسفه هایی است که میان محمد شریف و هانری کربن تدوین کرده بوده اند. این ادعا، تنها در صورتی صادق است که فقط شامل تلاش های غربیان و غیر ایرانیان و اعراب شود؛ وگرنه صرف نظر از دیگر کشورهای  عربی و اسلامی، در همین سه دهۀ اخیر دستکم سه تاریخ فلسفه قابل اعتنا در ایران تدوین شده است که بدانها اشاره خواهیم کرد.

در این نوشتار، هم دربارۀ متن انگلیسی و نویسندگان آن و هم درباره ترجمه فارسی و مترجمانش سخن به میان خواهد آمد. هم دربارۀ فلسفۀ وجودی این کتاب بحث خواهد شد و هم دربارۀ ضرورت و کیفیت ترجمه اش.

اول: پیش از هر چیز باید این پرسش را طرح کرد که این کتاب به چه منظوری تألیف شده و در صدد رفع کدام نیاز پژوهشی بوده است. بهترین مرجع برای درک ذهنیت پدیدآورندگان این «تاریخ فلسفه»، مراجعه به مقدمه آن است که در این مورد برخلاف معمول با دو پیشگفتار مستقل و گاه در تقابل باهم از سوی ویراستاران(نصر و لیمن) روبرو هستیم که در همان آغاز نوعی ناهماهنگی را در بین خالقان اثر آشکار می‌کند.

 به هر روی دکتر نصر درباره فلسفۀ وجودی این کتاب، در مقدمه چنین می نویسد که: « .ناشر انگلیسی «راتلج» مسؤولیت نشر یک دوره کامل تاریخ فلسفه از دوران‏قبل از سقراطی تا عصر حاضر را بر دوش گرفت و از اینجانب خواست که با همکار ی دانشمند انگلیسی الیورلیمن که متخصص ابن میمون و ابن رشد و بطور کلی فلسفه «قرون وسطایی» یهودی و اسلامی است یک دوره‏کامل تاریخ فلسفه اسلامی به چاپ برسانیم. به علت اهمیت این مجموعه حقیر این دعوت را پذیرفت طرح‏ کتاب را که مبتنی بر تمامیت تاریخ فلسفه اسلامی و در بر گرفتن مکاتب گوناگون آن از آغاز تا عصر حاضر بود تهیه کرد.به اصرار الیور لیمن قرار شد از کتاب نیز به فلسفه یهودی که در قرون ماضی تحولی موازی با فلسفه اسلامی‏داشته است اختصاص داده شود.
موافقت که اولا هم از دانشمندان اسلامی و هم غربی، و ثایناً هم از اساتید بنام و هم محققان جوانی که تازه قدم‏ در راه تحقیق گذاشته‏اند برای تدوین فصول مختلف کتاب دعوت شود و آخرین بررسی‏ها و تحقیقات در این‏کتاب گنجانیده شود...»(ص3-2).

این سطور، گزارش داستان تولد این کتاب بود. در سطور بعدی مقدمه، از تاکیدی که نصر، بر تفکیک بین فلسفۀ اسلامی و فلسفۀ عربی می کند و تلاش فراوان او برای جا انداختن این مساله که  اولا فلسفۀ اسلامی، دستگاه فکری مستقلی است که باید هم از حیث شکل‌شناسی و هم از حیث تاریخی در ارتباط با وحی اسلامی و دیگر دانش‌های عقلی، در درون تمدن اسلامی و نیز به عنوان ِواقعیتی فی نفسه یعنی به عنوان یک سنت ِفلسفی مستقل و در ارتباط با حوزه‌های فکری متقدم به ویژه حوزه یونانی و نیز تاثیر آن بر ادوار متاخر تفکر غربی مورد مطالعه قرار گیرد و همچنین نباید به آن صفت عربی داد و نباید پنداشت که این سنت فکری، فلسفی با این رشد به پایان رسیده است، می توان حدس زد که روی سخن این مجموعه با خوانندگان غیر فارسی زبان است؛ چرا که اصولا این موارد، چندان مسالۀ فیلسوفان و پژوهشگران ایرانی نیست و اساسا آنان چنین مدعیاتی ندارند که این کتاب بخواهد با ایشان محاجه کند.